‘Sneller starten met behandelen Alzheimer’

Een geneesmiddel tegen de ziekte van Alzheimer is nog niet in zicht. Maar het inzicht in de mogelijke oorzaken groeit en ook zijn er inmiddels therapieën om de hersenziekte af te remmen of uit te stellen. Een vroege diagnose is daarvoor belangrijk. ToxGenSolutions, gevestigd op de Brightlands Health Campus in Maastricht, is vergevorderd met zo’n test die alzheimer minstens zes jaar vóór de eerste symptomen kan voorspellen. ‘Dit kan een enorm verschil maken.’

Door JOS CORTENRAAD | Fotografie PAUL ROUS

Alzheimer is volksvijand nummer één. Schadelijke eiwitten tasten de hersencellen aan met onder meer geheugenverlies, dementie en uiteindelijk de dood tot gevolg. Nederland alleen al telt momenteel zo’n driehonderdduizend patiënten, een aantal dat volgens de stichting Alzheimer Nederland in 2050 minstens zal verdubbelen. Wereldwijd gaat het om vele miljoenen mensen, logisch dat wetenschappers en artsen alles op alles zetten om een medicijn te vinden. ‘Een geneesmiddel of effectieve behandeling zou natuurlijk geweldig zijn’, zegt Keano Samaritakis, epidemioloog, ingenieur en onderzoeker bij ToxGenSolutions. ‘Maar er is weinig reden tot optimisme. We weten gewoon nog maar weinig van hersenziekten zoals alzheimer of parkinson, een geneesmiddel is er voorlopig niet.’

FOCUS OP PREVENTIE
Op het moment dat de eerste symptomen van alzheimer zichtbaar zijn, is er weinig tegen de ziekte te beginnen. ‘Precies, en daarom denk ik dat we naast het zoeken naar medicijnen moeten focussen op preventie. Er komen steeds meer signalen dat leefstijl en omgevingsfactoren van invloed zijn op het ontstaan en het verloop van alzheimer. Maar ook omgevingsfactoren zoals milieuvervuiling, klimaat of stress. Als we nu kunnen voorspellen dat iemand alzheimer krijgt, dan kunnen behandelingen of andere interventies succesvoller zijn en de ziekte misschien wel heel sterk afremmen.’

HERSENSCAN
Zoeken naar het alzheimer-gen dus? Stan Goertz, bioloog en business developer bij ToxGenSolutions, schudt het hoofd. ‘Helaas, zo makkelijk is dat niet. Alzheimer wordt meestal pas officieel vastgesteld met een hersenscan. Dan zie je gaten in de hersenen. Dan weet je ook dat een remedie heel lastig wordt. Met micro-RNA tonen we de ziekte al aan voordat er gaten zichtbaar zijn.’ ‘En dan is het dus te laat’, voegt Fabiënne Kremers toe. Zij is sinds vorig jaar als biomedisch ingenieur werkzaam bij ToxGenSolutions. ‘Het wordt inmiddels duidelijk dat er wel degelijk iets te doen is aan het aftakelingsproces. Chronische ziekten waaronder diabetes spelen een rol in de ontwikkeling van hersenziektes. Gunstig voor het verloop is lichamelijk en geestelijk actief blijven. En zo goed als zeker zijn er nog meer factoren die van invloed zijn. Lucht- en grondvervuiling, voedsel, misschien wel stress. Dat wordt allemaal onderzocht. Een vroege diagnose en liever nog een voorspelling zijn in dat verband essentieel. Dan kun je als behandelaar nog iets doen.’

MICRO-RNA
En precies dat doet het inmiddels tienkoppige team op de tweede verdieping van de Brightlands Health Campus, grenzend aan het Maastricht UMC+: een voorspellende test ontwikkelen. ‘De basis daarvoor is micro RNA’, legt Keano Samaritakis uit. ‘Dat zijn moleculen die de genen reguleren. Nog niet zo heel lang geleden ontdekt en zelfs een beetje onderschat. Inmiddels weten we dat verschillende micro-RNA een grote rol speelt bij het ontstaan van ziektes zoals kanker. En nu dus ook van hersenziektes zoals alzheimer. We zijn nu heel ver met het vaststellen welk micro-RNA de trigger is voor alzheimer.’

NEGENTIG PROCENT
‘Liever nog triggers in meervoud’, vult Stan Goertz aan. ‘Op dit moment kennen we zo’n tweeduizend verschillende micro-RNAmoleculen. Stukje bij beetje zijn we erachter gekomen welke in verband kunnen worden gebracht met alzheimer. Monnikenwerk, waarvoor we enorme hoeveelheden data hebben verzameld en bestudeerd. Onderzoeksgegevens en studies uit onder andere Scandinavië, de VS en Europa. En zonder dierproeven. Het gaat om meerdere micro-RNA-moleculen die we in het bloed kunnen zien en waarmee we met negentig procent zekerheid de relatie met de ziekte van Alzheimer kunnen aantonen.’

BIJDRAGEN
Voldoende nauwkeurig voor de volgende stap, aldus Erwin Roggen, die het bedrijf in 2015 begon als spin-off van de Universiteit Maastricht. ‘We zijn hier nu ruim acht jaar mee bezig. Een Europese subsidie via Interreg heeft ons op weg geholpen, daarna zijn de Alzheimer’s Drug Discovery Foundation en de Bill & Melinda Gates Foundation ingestapt met forse bijdragen. Essentieel voor een start-up, anders bestonden we niet meer. Ons doel vanaf het begin was een voorspellende test. Dat is ons gelukt. We kunnen nu alzheimer vaststellen zes jaar voordat de ziekte zich openbaart. Dat geeft patiënten en hun familie en verzorgers tijd om zich voor te bereiden, maar het biedt artsen ook ruimte om medicijnen in te zetten. Omdat de ziekte dan nog in de beginfase is en er wellicht wel stoffen zijn met remmend effect. We weten ook dat een actieve en gezonde leefstijl bij veel patiënten de ontwikkeling van de ziekte afremt.’

LABORATORIUM
Nog dit jaar wil ToxGenSolutions de vinding naar de markt brengen. Momenteel wordt gewerkt aan een apparaat dat de diagnostische tests gaat uitvoeren met bloedplasma. Ook wordt het laboratorium op de campus significant uitgebreid voor verder onderzoek en ontwikkeling. ‘We bevinden ons momenteel in een cruciale fase waarin we actief op zoek zijn naar investeerders om de volgende stap van onze groeistrategie te realiseren’, licht Stan Goertz toe. ‘Daarin hebben we alle vertrouwen. Een bloedtest brengt aanzienlijk lagere kosten met zich mee vergeleken met de traditionele methoden zoals poliklinische onderzoeken en scans. Het is een revolutionaire stap voorwaarts in de medische diagnostiek met op langere termijn ook een breed scala aan nieuwe toepassingen.’

NIEUWE DIAGNOSES
Maria Tsamou, vanaf het eerste uur betrokken bij ToxGenSolutions, knikt. ‘Met deze micro-RNA-markers kunnen we nog veel meer ziektes vroegtijdig ontdekken waardoor behandelingen vroeger kunnen starten. Daarnaast geeft analyse van onze data wellicht antwoord op andere vragen. Waarom krijgen meer vrouwen dan mannen bijvoorbeeld alzheimer? Waarom komt alzheimer relatief méér voor in Afrika en India dan in Europa of de VS? Hoe zit het met de effecten van vervuiling? We weten al dat micro-RNA’s reageren in sterk vervuilde regio’s. Wat doen sociale factoren zoals inkomen en opleiding? Eigenlijk staan we nog maar aan het begin van een compleet nieuwe manier van diagnoses stellen.’

Een wereldprimeur vanuit een start-up in Maastricht? Erwin Roggen knikt. ’Waarom niet? Waarom zouden we hier in Maastricht niet de basis kunnen leggen voor iets dat wereldwijd impact heeft? De resultaten die we tot nu toe hebben geboekt en de kracht van de samenwerkingen met internationale partners overtreffen alle verwachtingen. Ik ben echt onder de indruk van wat hier gedaan wordt en met welke internationale partijen we samenwerken. Bij Brightlands kunnen we ons verder ontwikkelen.’

SPRINGPLANK ZUID-LIMBURG
Zuid-Limburg als springplank? Erwin Roggen: ‘Zeker. We kijken uit naar onze volgende grote stap: een proefproject hier in Limburg. Het idee is simpel: we gaan samenwerken met een paar huisartspraktijken en kijken hoe onze test presteert in een klein deel van de bevolking. We willen zien hoe mensen reageren als ze vroeg kunnen weten over hun risico op alzheimer, vooral als we bedenken dat we nog niet voor elke vorm van alzheimer een behandeling hebben. Het is ook belangrijk voor ons om te leren of onze test echt kan helpen om alzheimer eerder te ontdekken. Als dat zo is, zou dat veel kunnen betekenen voor hoe we in de toekomst met deze ziekte omgaan.’