Straks allemaal de stethoscoop om de nek?

Matthijs Bosveld werkt als arts-onderzoeker voor het Maastricht UMC+. De laatste tijd is hij vooral in het nieuws als een van de kartrekkers van het transformatieplan gericht op het bevorderen van eigen regie en zelfstandigheid van zieken: de Academie voor zelfzorg, eerder ook wel de Mantelzorgacademie genoemd. Dit initiatief is klein gestart in de regio Maastricht-Heuvelland en heeft daar zijn waarde al bewezen. Nummer 1 zocht hem op.

Door Jos Benders, arts-redacteur

De gezondheidszorg moet zelf genezen als ik u goed begrijp?
‘De Nederlandse gezondheidszorg is in beweging. We worden ouder en krijgen meer ziektes die vaak ook nog eens chronisch zijn. We zien dat het zorgpersoneel niet op alle plaatsen in Nederland de vraag naar zorg kan bijbenen. Er zijn wachtlijsten voor verpleeghuizen en ook is de thuiszorg niet overal meer beschikbaar. Dat betekent dat we na moeten denken over hoe we de zorg anders kunnen inrichten. Een van de puzzelstukjes die daar mogelijk bij kunnen helpen, is om daar waar het past mensen te ondersteunen om baas over eigen leven te blijven.’

Die ombouw van de zorg naar meer zelfredzaamheid volgt u met een universitaire bril. Wat ziet u met een wetenschappelijke blik als eerste?
‘Dat het voor alle betrokkenen onwennig is. De zorgprofessional is gewend om vanuit het zorghart te zorgen vóór patiënten en is vaak ook nog zo opgeleid. Zorgvragers en mantelzorgers zijn zich er vaak nog helemaal niet van bewust dat ze een actievere rol kunnen spelen en de meerwaarde die dat kan hebben. In een van de vraaggesprekken die ik in het kader van mijn onderzoek voerde, kwam naar voren dat het wachten op de thuiszorg een beetje als het wachten is op een postpakketje. Voor het toedienen van oogdruppels na een staaroperatie moeten de ogen soms tot wel vier keer per dag worden gedruppeld. Met andere woorden: mensen wachten soms hele dagen lang op pakketjes en zijn aan huis gekluisterd.’

Kunt u voorbeelden noemen waaruit blijkt dat een gewone burger veilig de rol van de verpleegkundige of dokter kan overnemen?
‘Laat ik voorop stellen: dat gebeurt al op grote schaal. Mensen met diabetes spuiten zelf hun insuline, mensen met astma of COPD nemen zelf hun pufjes en de wijkverpleegkundige leert al sinds jaar en dag mensen bepaalde zorghandelingen om zelfstandig te zijn. In het plan dat we hebben geschreven, kiezen we er bijvoorbeeld voor om een aantal verpleegkundigen zorgvrij te plannen om zich heel de dag bezig te houden met het aanleren en uitleggen van zorghandelingen. Dat noemen we instructieverpleegkundigen. Ik zit in de levensfase waarin mijn vrienden hun eerste kinderen krijgen. Als de eerste baby ter wereld komt, heb je als kersverse ouder nog nooit een luier verschoond, een flesje klaargemaakt of een baby in bad gedaan. Gelukkig is daar de kraamvrouw die je op weg helpt, zo nodig tips geeft en je bovenal het vertrouwen geeft dat je het zelf kunt. Ik zie de instructieverpleegkundige als de kraamvrouw: als je een nieuwe zorghandeling moet leren die je prima zelf kunt doen, helpt de instructieverpleegkundige kortdurend en checkt of alles in goede banen gaat.’

Zie ik spoken als ik zeg: leken inzetten, zou kunnen betekenen verlies van arbeidsplaatsen in de zorg?
‘Haha, we hebben de komende jaren alle handen nodig in de zorg. De WRR, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, berekende onlangs dat in 2060 een op de drie werkenden in Nederland in de zorg moet werken om in de vraag naar zorg te kunnen voorzien.’

Een pikante. De mantelzorger die een paramedische of medische activiteit geheel te goeder trouw verricht. Hoe zit het met de verantwoordelijkheid als iets misgaat?
‘Als ik in de auto stap en geheel te goeder trouw rijd maar er toch iets misgaat dat mij te verwijten valt, ben ik verantwoordelijk. Hetzelfde geldt voor het uitvoeren van zorghandelingen. Je stapt alleen niet in een auto zonder rijbewijs. Hetzelfde geldt voor het uitvoeren van een zorghandeling. Ook daarvoor vinden we het belangrijk dat je een vaardigheidsbewijs haalt. De instructieverpleegkundige legt daarom de zorghandeling eerst uit voordat je die zelf uitvoert. Als de instructieverpleegkundige, zorgvrager of mantelzorger geen vertrouwen heeft dat de zelfstandige uitvoer van de zorghandeling goed en veilig gebeurt, wordt een zorghandeling niet overgedragen. Dat is een belangrijke voorwaarde.’
Trots dat Zuid-Limburg het voortouw neemt in ons land. Hoe hebt u alle deelnemende partijen zover kunnen krijgen, want het zijn er achttien(!)?
‘Dat komt enerzijds omdat we in Zuid-Limburg allemaal te maken hebben met dezelfde problemen, die beschreven staan in een regioplan. Anderzijds omdat de academie een initiatief is dat nagenoeg alleen maar winnaars kent. Zorgvragers en mantelzorgers worden gezien als partner en blijven langer zelfstandig, instructieverpleegkundigen zitten vaak aan het eind van hun carrière en kunnen zo nog een aantal jaren door zonder diensten te draaien én we voorkomen inzet van formele zorg als dat ook niet nodig blijkt.’

Wat zal er de komende, pakweg, vijf jaar veranderen? Krijgt de patiënt een stethoscoop om?
‘Het beroep op wat mensen zelf kunnen, neemt de afgelopen jaren steeds verder toe. Ik vind het belangrijk dat we een beroep op zelfredzaamheid niet laten uitmonden in zoek-het-zelf-maar-uit-redzaamheid. De academie borgt dat we de juiste randvoorwaarden creëren om daar waar het past mensen zelfstandig te maken. Dat doen we zorgvuldig. We maken gebruik van de juiste hulpmiddelen, oefenmaterialen, flyers en ondersteunende video’s. En er blijft altijd de mogelijkheid om te bellen met vragen.’

Hoe ziet uw dag van morgen eruit? En die van volgende week?
‘Morgen reis ik vanuit mijn woonplaats ’s-Hertogenbosch, waar ik samen met mijn vriendin woon, naar het door mij zo geliefde Maastricht. Daar werk ik nog ten minste één dag per week. Ik verstuur daar vragenlijsten per post aan deelnemers van ons vragenlijstonderzoek. We onderzoeken namelijk ook de impact van de academie. Samen met meer dan veertig experts uit het werkveld zijn we bezig om generieke aanbevelingen op te stellen om het overdragen van zorghandelingen aan zorgvragers, mantelzorgers en/of vrijwilligers op een passende manier, met oog voor alle betrokkenen, vorm te geven.’

U studeerde geneeskunde in Maastricht, doet dit werk voor de Academie voor zelfzorg meteen als basis voor een promotie aan de universiteit. Hoe zal uw eerste stelling luiden?
‘Het eerste deel van de stellingen zal gaan over de uitkomsten van mijn onderzoek. Veel interessanter zijn de stellingen die wat lager in het lijstje staan; die vertellen iets over de lessen die iemand zelf geleerd heeft. Ik denk dat de stelling friction is the cost of motion er wel tussen komt te staan. Daarmee wil ik zeggen: het mag schuren, als dat betekent dat we stappen vooruit maken.’

De Academie voor zelfzorg werd in 2018 opgericht en helpt mensen die zorg nodig hebben om zelfredzamer te worden. Vanuit de door het ministerie van VWS beschikbaar gestelde middelen gaat, met de steun van de zorgverzekeraars CZ en VGZ,nu 11,4 miljoen euro naar het plan van het Maastricht UMC+, Vitala+, Envida, MeanderGroep, Sevagram, Cicero Zorggroep,Zuyderland, Elis Thuiszorg, Vivantes, Thuiszorg Groot Limburg, Adelante, Huisartsen Oostelijk Zuid-Limburg (HOZL), Meditta,Zorg In Ontwikkeling (ZIO), Burgerkracht Limburg en Mantó, Stichting KOMPAZ Nederland, Movisie en Knooppunt InformeleZorg.

De Academie voor zelfzorg is één van de onderdelen van het regioplan van de coalitie Gezond Zuid-Limburg, bestaande uit de zestien gemeenten, zorg- en welzijnsorganisaties, zorgverzekeraars CZ en VGZ en Burgerkracht Limburg. De organisaties werken samen aan plannen om zorg en welzijn in Zuid-Limburg beschikbaar en betaalbaar te houden.